از شایعه تا واقعیت|فروش دریای خزر به روسیه|سهم ایران از دریای خزر چقدر است؟
سهم ایران از دریای خزر چقدر است؟
کارشناسان راجع به تدوین رژیم حقوقی خزر معتقدند، شرایط فعلی پس از سه دهه برای انعقاد پیمان درباره دریای خزر مساعد نیست.
بعد از ۲۵ سال بحث و جدل و چهار نشست سران و ۵۱ نشست کارشناسی برای تدوین رژیم حقوقی دریای خزر، امروز چشم‌ها به نشستی است که سران حاشیه این دریا را در قزاقستان گرد هم جمع کرده است؛ نشستی که امکان دارد منجر به امضای کنوانسیون رژیم حقوقی برای خزر هم نشود، اما شک و تردید‌ها در رابطه با سهم ایران، همچنان در هاله‌ای از ابهام به قوت خود باقی است.
مقامات ایرانی همواره بر افزایش سهم ایران پافشاری داشته اند، اما برخی منابع خبری اخیراً گمانه‌های کمتر از حتی ۲۰ درصد (۱۳ یا ۱۸ درصد) را به سهم ایران مطرح ساختند. طبق گفته مدیر مؤسسه مطالعات خزر به می‌گوید: تدوین رژیم حقوقی برای خزر یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مسائلی است که بیش از چند دهه از آن می‌گذرد، اما همچنان نامشخص باقی مانده و حالا بعد از دو دهه کشمکش تصمیم تاریخی مهم در این باره گرفته می‌شود.
ضرورت تحدید حدود ساحل ایران
حقوق دریاها در حقوق بین الملل، بخش اعظمی از قوانین بین المللی را به خود اختصاص داده است. کشکولی از حقوق، ریاضیات و محاسبات در «حقوق دریاها» به چشم می‌خورد؛ اینکه اساساً دریاچه خزر مشمول حقوق دریاها و متون حقوقی آن می‌شود یا نه محل مناقشه است.
سیدسروش هاشمیان متخصص حقوق بین الملل در حوزه رژیم دریای خزر می‌گوید: توصیف دریا یا دریاچه بودن خزر وفق کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها نظرات متفاوتی دارد، اما با توجه به واقعیت خطوط ساحلی و مقعربودن (تورفتگی) خزر، مهم در این رابطه رعایت «اصل انصاف» است.
وی با توضیح اصل انصاف در این زمینه تشریح کرد: نباید با بستن دهانه سواحل ما (ارس و اترک) خط کشیده شود و دریای ساحلی ما باید گسترش بیشتری داشته باشد. مهم این است که براساس ویژگی‌های طبیعی ساحل ایران تحدید حدود انجام شود.
جامعه ایران آمادگی پذیرش اعداد پایین را ندارد
میثم آرایی، مدیر مؤسسه بین المللی مطالعات دریای خزر به عنوان مطلع در زمینه پرونده خزر نیز توضیحاتی را درباره اهمیت تدوین رژیم حقوقی دریای خزر ارائه می‌دهد.
وی تأکید دارد: در دریاها و پهنه آبی یک سری حقوق حاکمیتی و غیرحاکمیتی هستند، این حقوق حاکمیتی که در آب‌های سرزمینی و داخلی است، باعث کنترل کشور در مرز خود می‌شود و ما باید در خزر پهنه آب‌های داخلی و سرزمینی خود را مشخص کنیم. از سوی دیگر، مناطق دیگری، چون بستر، زیربستر و ستون آب را داریم که شامل ذخایری، چون نفت و گاز می‌شود، طبیعی است که هر کشوری که سهم بیشتری از این مناطق را داشته باشد، آورده اقتصادی بیشتری دارد.
موضوع قابل اهمیت دیگر، بحث نظامی گری مبارزه با تروریسم و چیدمان نیروهای دریایی خزر است. در پیش نویس کنوانسیون پیش رو برخی موارد از جمله برحذربودن رزمایش‌های نظامی در مجاورت مرز آبی یا اطلاع رسانی درباره سازه‌ها و مناطق امنیتی به دیگر کشور‌ها مشخص شده است.
مدیر مؤسسه بین المللی مطالعات دریای خزر در این باره می‌گوید: حضور قدرت‌های خارجی مثل کشتی‌های خارجی در دریای خزر ممنوع اعلام شده است، اما نکته مغفول مانده بحث عبور آنهاست. به طور مثال، قزاقستان موافقتنامه‌ای را با طرف امریکایی امضا می‌کند که اردیبهشت امسال اجرا شد و طبق آن به ناتو و امریکا این اجازه را می‌دهد، تجهیزات خود را از آذربایجان سوار کشتی و به قزاقستان منتقل کنند و دقیقاً در این باره تصریح می‌شود که ما حضور آن‌ها را ممنوع کرده ایم، نه عبور آن‌ها را!
آرایی درباره گمانه‌های فعلی راجع به درصدبندی می‌گوید: دریاها را برخلاف تصور عام تقسیم بندی نمی‌کنند. درصد‌های موجود، تنها بحث فلات قاره را شامل می‌شود و اینگونه نیست با تهدید حدود یک منطقه، کشوری خاص مالک منطقه باشد که در اصلاح حقوقی فانکشنال (functional) شناخته می‌شود، یعنی کارکردی هستند و قلمروی تلقی نمی‌شوند. وی معتقد است: دراین کنوانسیون روی فرمول خاصی در ظاهر توافق نکردند، اما متن کنوانسیون و برخی مواد آن طوری مباحث را کانالیزه کرده که ایران را به سهم‌های پایین در آینده سوق می‌دهد.
آرایی راجع به پیش بینی خود از اجلاس امروز می‌گوید: اعتقاد دارم این کنوانسیون هم از لحاظ وضعیت سیاسی حاکم بر منطقه و هم به لحاظ تکنیکی و فنی مشکلات زیادی دارد که باید برطرف شود، اگر نشود، مشکل ساز خواهد شد. ما موافقتنامه مرزی با افغانستان و پاکستان را داشتیم که همه با اهمال کاری منعقد شد. اینجا هم حواس ما باید جمع باشد، جامعه امروز ایران آمادگی پذیرش اعداد پایین از سهم ایران را از خزر ندارند؛ ما در شرایط تحریم هستیم؛ این کنوانسیون بیشتر به نفع سه کشور قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان است و در واقع حضور عنصر سوم مثل امریکا و ناتو طبق متن فعلی در خزر حفظ می‌شود.
حضور ناتو در خزر پایدار خواهد شد
آرایی تصریح کرد: کشور‌ها از وعده‌های شفاهی خود استنکاف خواهند کرد، آن هم وعده‌هایی که هنوز مکتوب نشده است. وقتی منافع اقتصادی کشور‌های حاشیه دریای خزر را در خزر به رسمیت شناختیم و سهم خودمان هم کمتر در نظر گرفتیم، آن کشور‌ها به بهانه حفظ و ارتقای امنیت ملی شان هم که شده روز به روز در خزر پیشروی خواهند کرد. وی تأکید کرد: ما راجع به خط لوله ترانس کاسپین تفاهم کرده ایم که همین موضوع عملاً در سالهای آینده باعث حضور پایدار ناتو در خزر خواهد شد.
آرایی با مقدمات گوناگون بر این عقیده است که در حال حاضر کمترین بهره را در کنوانسیون موجود، ایران دارد.
یک مطلع از پرونده خزر هم که خواست نامش فاش نشود به «جوان» گفت: رژیم حقوقی مساعد ایران راجع به دریای خزر، مربوط به پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی است و وضعیت فعلی اصلاً برای ایران مساعد نیست.
وی گفت: راه حل این است که اگر قرار بر تسامح در تدوین رژیم حقوقی دریای خزر است، لااقل بخشی از سهم ایران که پیشتر مطرح شده بود و سهم بالای ۲۰ درصد از خزر به نحوی مجدداً برای ایران درنظر داشته شود.
آرایی خاطر نشان کرد: در تسامح جمهوری اسلامی ایران در پرونده خزر همین بس که ایران اکنون با کشورر‌های جایگزین اتحاد جماهیر شوروی در حال مذاکره است، وگرنه وفق قواعد بین المللی باید پرونده خزر از جانب ایران به مجامع بین المللی ارجاع شود، آن هم با سهم بالای ۲۰ درصد برای ایران.
مطالعه بیشتر :
دانلود کتاب دریای خزر و حقوق بین الملل دکتر مهرداد ناظمی
جزوۀ حقوق بین الملل دریاهای دکتر باوند